Ο Carl Gustav Jung απέφευγε την φιλοδοξία να ξεκινήσει τη δική του σχολή Ψυχολογίας. Δήλωνε πως υπήρχε μόνο ένας Γιουνγκιανός και αυτός, δεν ήταν άλλος από τον ίδιο!(Samuels, 1985). Θεωρούσε πως «κάθε ψυχολογία- περιλαμβανομένης και της δικιάς μου- έχει τον χαρακτήρα μιας υποκειμενικής εξομολόγησης»(Jung, CW 4, par774). Η έμφυτη του αντιπάθεια και ανησυχία για τον δογματισμό καθυστέρησε την ανάπτυξη οργανισμών και σχολών Γιουνγκιανής Ψυχολογίας(Samuels, 1985). Παρότι η Αναλυτική Ψυχολογία μετρά περισσότερο από έναν αιώνα διανοητικής εκλέπτυνσης και εμβάθυνσης από ικανούς θεωρητικούς, είναι αδύνατο ακόμη και σήμερα να αναφερόμαστε σε εκείνη δίχως να έχουμε στο νου μας τον ιδρυτή της. Την χαρισματική του προσωπικότητα ή τις δύο προσωπικότητες του(Jung, 1989), την εποχή μέσα στην οποία έζησε και δημιούργησε την αναγκαιότητα της ψυχολογίας του, τις φιλοσοφικές επιρροές(Kant, Schopenhauer, Schilling, Goethe, Nietzsche, κτλ) που καθόρισαν τη σκέψη του, την φιλία του με τον Freud και την βαθιά ενδοσκοπική μοναξιά που προκάλεσε η ρήξη τους(Young-Eisendrath, 2008).

Αυτό που σήμερα ονομάζουμε Αναλυτική Ψυχολογία είναι το ευρύ σώμα γνώσης που μας κληροδότησε μέσα από το αχανές συγγραφικό του έργο. Είναι επίσης η διαρκής επικαιροποίηση των βασικών θεωρητικών εννοιών που μπορούμε να παρατηρήσουμε είτε μέσα από την εξέλιξη του ίδιου του έργου του στον χρόνο, είτε από τον επιστημονικό διάλογο μεταγενέστερων διανοητών. Είναι επίσης ο διαρκής διάλογος με τις σχολές της Ψυχανάλυσης που οδήγησε στη δημιουργία νέων τρόπων κατανόησης του Ασυνειδήτου, αποτελεσματικών αναθεωρήσεων στη τεχνική της ψυχοθεραπείας, έμφαση στην προσωπικότητα και την προσωπική εξέλιξη του ίδιου του θεραπευτή.

Η Αναλυτική Ψυχολογία θα μπορούσε να θεωρηθεί ο κλάδος της Ψυχολογίας που επιμένει να εργάζεται με την έννοια «Ψυχή». Η «Ψυχή» δεν αναφέρεται βεβαίως σε κάποια μεταφυσική ουσία αλλά σε μια οπτική πάνω στα ψυχολογικά φαινόμενα. Είναι μια στοχαστική οπτική που επιτρέπει στο αντικείμενο της μελέτης της να ζωντανέψει μέσα από την προσοχή στις κοινές ανθρώπινες αφηγήσεις(αρχέτυπα, συλλογικό ασυνείδητο), μέσα από τον σεβασμό της μοναδικότητας των εικόνων και ιδεών που παράγει(όνειρα, συμπτώματα, συμπλέγματα), μέσα από τη διευκόλυνση του παντρέματος των ανθρώπινων αντιφάσεων(εξατομίκευση) και την συνεπαγόμενη αντοχή απέναντι στην ανάδυση νέου νοήματος που αλλιώς ονομάζουμε ελπίδα.

Ο Jung αναγνώριζε πως η ιδιαιτερότητα της Ψυχολογίας σε σύγκριση με τις υπόλοιπες επιστήμες είναι πως δεν διαθέτει ένα Αρχιμήδειο Σημείο παρατήρησης (Jung, CW 11) καθώς ο ψυχισμός είναι ταυτόχρονα το αντικείμενο αλλά και το υποκείμενο της παρατήρησης.

Εάν, για λόγους περιγραφής, θα χρειαζόταν να φανταστούμε ένα τέτοιο σημείο στην θεωρία του, αυτό θα ήταν η έννοια της Εξατομίκευσης(Individuation). Η διαδικασία της Εξατομίκευσης περιγράφει την τάση του ανθρώπου να κατακτήσει μεγαλύτερη επίγνωση των παραγόντων που επηρεάζουν το ξεδίπλωμα της ατομικότητας του μέσα σε ένα πολυσύνθετο περιβάλλον εσωτερικών, διαπροσωπικών και πολιτισμικών σχέσεων. Η Εξατομίκευση αντανακλά μια παράδοξη κίνηση καθώς μέσα από αυτήν, το άτομο κάνει συνειδητή την ιδιαιτερότητα του σαν ανθρώπινο ον και ταυτόχρονα κατανοεί ότι δεν είναι τίποτε παραπάνω από ένας απλός άνθρωπος ανάμεσα στους άλλους ανθρώπους(Samuels, Shorter, Plaut, 1986). Η γιουνγκιανή ψυχοθεραπεία ως το εργαστήρι ξεδιπλώματος της διαδικασίας της Εξατομίκευσης ενός ανθρώπου, είναι μια ταπεινή εργασία πρόσθεσης «ενός απειροελάχιστου κόκκου στη ζυγαριά της ανθρώπινης ψυχής. Όσο μικρή και αόρατη και να είναι αυτή η  συνεισφορά, δεν παύει να είναι ένα opus magnum.”(Jung, CW 13, para.449)

Βασικό σημείο αναχώρησης της Αναλυτικής Ψυχολογίας από άλλες ψυχαναλυτικές σχολές είναι η έννοια του συλλογικού ασυνειδήτου. Το συλλογικό ασυνείδητο διαφοροποιείται από το προσωπικό καθώς δεν διαμορφώνεται από την προσωπική βιογραφική εμπειρία του ατόμου αλλά από τον κόσμο των αρχέτυπων. Ο Jung με την έννοια Αρχέτυπο, αναγνώρισε το φαινόμενο της εκδήλωσης πανανθρώπινων χαρακτηριστικών, που εμφανίζονται ψυχικά με τρόπο τυπικό στο είδος μας ως κοινές ιδέες, εικόνες, συναισθήματα και μοτίβα δράσης(Papadopoulos, 2006). Ο κόσμος των αρχετύπων, πηγάζει από το βάθος της ανθρώπινης προϊστορίας και αποτελεί το ιστορικό και πολιτισμικό δοχείο μέσα στο οποίο «κολυμπά» εκ των πραγμάτων το άτομο. Τα αρχέτυπα οργανώνουν και νοηματοδοτούν το βίωμα και τη συμπεριφορά και μεταμορφώνονται σε εμπειρία με τη διαμεσολάβηση των συμβόλων. Η θεωρία των Αρχετύπων, ακριβώς επειδή αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της Αναλυτικής Ψυχολογίας και έχει τεράστιες συνέπειες στην κατανόηση των ψυχικών φαινομένων, είναι για τους γιουνγκιανούς θεωρητικούς σημείο γόνιμων συγκρούσεων και αναθεωρήσεων. Χονδρικά θα λέγαμε πως υπάρχουν δύο στρατόπεδα. Εκείνο που θεωρεί πως το αρχέτυπο είναι κυρίως μια βιολογικά δοσμένη δυνατότητα(Stevens, Goodwyn κτλ.) και εκείνων που θεωρούν πως εξηγείται καλύτερα με την κατανόηση πολιτισμικών διεργασιών- βλέπε Emergence Theory(Hogenson, Knox κτλ.)(Colman, 2020).

Η αρχετυπική κατανόηση του ανθρώπινου ψυχισμού, δικαιώνει τη συνηθισμένη και κάπως κλισέ μεταφορά της ψυχοθεραπείας ως ταξίδι. Σε αυτό το ταξίδι, θεραπευτής και θεραπευόμενος συναντούν ψυχικές φιγούρες. Συμβολικές δηλαδή απεικονίσεις του τρόπου που ο καθένας από εμάς αλλά και όλοι μας, συνομιλούμε με τον εαυτό μας και τον κόσμο.

Κάποια βασικά παραδείγματα είναι:

• Η συνάντηση με την Σκιά. Οι πλευρές της προσωπικότητας που δεν ανήκουν κανονικά στο Εγώ μα έχουν κατασταλεί λόγω συναισθηματικής ή γνωστικής «παραφωνίας» πέφτουν στο ασυνείδητο σκοτάδι της Σκιάς. Βρίσκονται θα λέγαμε στην «πίσω αυλή» του Εγώ δημιουργώντας τον αντίθετο πόλο των βασικών λειτουργιών του.(Stein, 1998)
• Η αποκάλυψη της Περσόνας. Η τάση του Εγώ(συνειδητά ή ασυνείδητα) να χρησιμοποιεί συμβατικές συλλογικές στάσεις και να μιμείται κοινωνικά και πολιτισμικά στερεότυπα. Ενώ είναι απόλυτα αναγκαία ως μια γέφυρα προς την κοινωνική πραγματικότητα, η λειτουργία της Περσόνας είναι πιθανό να οδηγήσει σε υπερβολική ταύτιση με τον στερεοτυπικό ρόλο και να στραγγαλίσει την ψυχική πραγματικότητα.(Ibid.)
• Η γλυκόπικρη αντιπαράθεση με την Άνιμα και τον Άνιμους: Οι ψυχικές απεικονίσεις του φύλου που αποτελούν γέφυρες προς στην ετερότητα. Είναι υπαινιγμοί της οδυνηρής αίσθησης μη ολοκλήρωσης του ανθρώπου και ταυτόχρονα της ερωτικής πρόσκλησης στο βάθος του. Ο Άνιμους αποτελεί την αρχετυπική αρχή της ενεργητικότητας και η Άνιμα της δεκτικότητας.(Casement, 2021)

Σύμφωνα με τον Jung, το αρχέτυπο αποτελεί τον πυρήνα, ενός άλλου πασίγνωστου ψυχολογικού του αξιώματος, του συμπλέγματος. Η «ανακάλυψη» μάλιστα του συμπλέγματος μέσα από τα χρόνια των ψυχιατρικών του ερευνών, γνωστές και ως Word Association Experiments, στάθηκαν αφορμή για την γνωριμία και σύμπλευση του με τον Freud καθώς τα ευρήματα του, επιβεβαίωναν κατά κάποιον τρόπο τις ασυνείδητες συγκρούσεις που εκείνος προσπαθούσε να ερμηνεύσει.

«Όλοι γνωρίζουν σήμερα πως οι άνθρωποι έχουν συμπλέγματα. Αυτό που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό… είναι πως τα συμπλέγματα μπορούν να μας έχουν.»(Jung, CW 8, para 200).

Τα συμπλέγματα είναι συναισθηματικά φορτισμένες ομάδες ιδεών ή εικόνων που με τα χρόνια συγκεντρώνονται γύρω από συγκεκριμένα αρχέτυπα όπως «μητέρα» και «πατέρας» και αποκτούν αυτονομία. Όταν ενεργοποιούνται στην καθημερινότητα, συνήθως συνοδεύονται από έντονες συγκινήσεις. Τα συμπλέγματα είναι οι δημιουργοί των ονείρων και των συμπτωμάτων.  Αποτελούν την γιουνγκιανή βασιλική οδό προς το ασυνείδητο(Sharp, 1991).

Μια από τις περισσότερο δημοφιλείς καινοτομίες του Jung, είναι η θεωρία της προσωπικότητας που ονόμαζε Τυπολογία. Οι ψυχολογικοί τύποι εξηγούν τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι διαχειρίζονται τις σχέσεις τους με τους άλλους, αλλά και το πως διαμορφώνονται οι ενδοψυχικές σχέσεις και διεργασίες(πχ η στάση μας προς το ασυνείδητο). Ο Jung αναγνώριζε δύο βασικές Στάσεις(Attitudes): εσωστρέφεια / εξωστρέφεια και τέσσερις Λειτουργίες(Functions): σκέψη/ συναίσθημα, αίσθηση/ διαίσθηση.(Jung, CW 6). Η τυπολογία για τον ίδιο τον Jung δεν θα έπρεπε να χρησιμοποιείται ως ένα στεγνό μοντέλο διάγνωσης του χαρακτήρα, αλλά ως μια πυξίδα. Ως ένα σημαντικό όργανο προσανατολισμού στην παρατήρηση των ψυχολογικών φαινομένων αλλά και ως μια μεταγλώσσα για την κατανόηση της διαφορετικότητας των θεωρητικών οπτικών της ψυχολογίας(Shamdasani, 2005).

Εκείνο που ίσως ξενίζει περισσότερο, τον νεοεισερχόμενο στον κόσμο της Αναλυτικής Ψυχολογίας, είναι η μελέτη της Αλχημείας. Ο Jung μελετώντας βαθιά τα αλχημικά κείμενα και κατανοώντας τη συνέπεια στη λογική τους, συνειδητοποίησε πως στην πραγματικότητα θα μπορούσαν να διαβαστούν ως μεταφορές της μεταμόρφωσης του απτού στο συμβολικό(Casement, 2021). Με αυτή την έννοια το αλχημικό βάζο παρουσιάζει αναλογίες με το θεραπευτικό δοχείο της αναλυτικής ώρας. Η περιγραφή των φάσεων της μεταμόρφωσης της πρώτης ύλης σε χρυσό(που δεν είναι ο συνηθισμένος χρυσός σύμφωνα με τους αλχημιστές) είναι παρόμοια με την επεξεργασία(working through) της πρώτης ύλης του αναλυόμενου(μεταβίβαση, όνειρο, σύμπτωμα) και το ραφινάρισμα της σε ψυχολογικό νόημα. Η αλχημική μεταφορά, προσφέρει εικόνες για την διαλεκτική κίνηση του ψυχισμού στην «εργασία» του να μετατρέψει τα συμβάντα σε ανθρώπινες εμπειρίες.

Η Αναλυτική Ψυχολογία μέσα από την ερμηνευτική της παράδοση και τις θεραπευτικές τεχνικές της δείχνει απόλυτο σεβασμό στην ανθρώπινη περιπέτεια και τον ιδιαίτερο τρόπο που την αφηγείται η επιστήμη της ψυχολογίας. Μέσα από την ερμηνευτική της παράδοση, την εμπιστοσύνη στην έννοια του Εαυτού με τις αυτορρυθμιζόμενες ιδιότητες του(compensation, transcendent function), μέσα από τεχνικές που επενδύουν στην αυθόρμητη σοφία της ανθρώπινης φαντασίας(active imagination, ερμηνεία ονείρων) και την διαρκή αναφορά στην ιστορικότητα της(amplification, μύθοι), μας ανοίγει την πόρτα στο ψυχικό μας σπίτι που δεν είναι άλλο από το μέλλον.

Βιβλιογραφία

Casement, A. (2021) Jung. An Introduction, Phoenix Publishing House Ltd

Colman, W. (2020) Act and Image. The Emergence of Symbolic Imagination, Routledge

Jung, C. G. (2014). Collected Works Vol. 4, Princeton University Press

Jung, C. G. (2014). Collected Works Vol. 6, Princeton University Press

Jung, C.G. (2014). Collected Works Vol. 11, Princeton University Press,

Jung C.G. (2014). Collected Works Vol. 16, Princeton University Press,

Jung C.G. (2014). Collected Works Vol. 8, Princeton University Press,

Jung, C. G. (1989). Memories, Dreams, Reflections, Vintage, Revised ed. edition

Samuels, A. (1985), Jung and the Post Jungians, London: Routledge

Samuels, A. Shorter, B. Plaut, F. (1986) A Critical Dictionary of Jungian Analysis, Routledge

Shamdasani, S. (2005) Jung and the Making of the Modern Psychology. The Dream of a Science, Cambridge University Press

Sharp, D. (1991) C.G. Jung Lexicon, A Primer of Terms and Concepts, Inner City Books

Stein, M. (1998) Jung’s Map of the Soul: An Introduction, Open Court; Illustrated edition

Papadopoulos R. (2006), The Handbook of Jungian Psychology. Theory, practice and applications, Routledge

Young-Eisendrath, P., Dawson, T. (2005) The Cambridge Companion to Jung, Cambrigde University Press

[Από το Νίκο Ρούσσο, Ψυχολόγο, Μέλος DG]